اگر كسي ظاهراً دست به كاري زند ولي در پرده خفا و پنهاني به كاري ديگر مشغول باشد اصطلاحاً مي گويند:«زير كاسه نيم كاسه اي است.» يعني مطلب به اين سادگي نيست و فريب و نيرنگي در كار است.
بعضيها عبارت بالا را به شكل و هيئت كاسه اي زير نيم كاسه است مي گويند و مي نويسند كه البته غلط است زيرا پيداست با آن حجم و بزرگي هرگز زير نيم كاسه قرار نمي گيرد.
اما ريشه و علت تسميه آن:
كاسه ظرفي است كه در آن چيزي از انواع مأكولات و نوشيدنيها مي ريزند و مي خورند و مي نوشند، يا به قول ناظم الاطبا: « قدح و جام و ساغر و پياله و دوري و طبقچه بزرگ يا كوچك مسين و يا چوبين و يا گلين و باديه و قدح چيني بزرگ و كوچك و هر ظرفي كه در آن چيزي خورند.»
قبل از آنكه وسايل خنك كننده و نگاهدارنده از قبيل يخچال و فريزر و فلاسك و يخدانهاي كائوچويي اختراع شود و در دسترس مردم قرار گيرد اشياء و خوراكيهاي فاسد شونده را در كاسه مي ريختند و كاسه را در سردابه ها و زيرزمينها و اصولاً جاهاي محفوظ و دور از دسترس سكنه خانه- بخصوص اطفال- مي گذاشتند. آنگاه كاسه ها و قدحهاي بزرگ را وارونه بر روي آنها قرار مي دادند تا خس و خاشاك و گردغبار بر روي خوراكيها ننشيند و احياناً از دستبرد موش و گربه محفوظ بماند.
اصولاً قرار دادن كاسه و قدح بزرگ بر روي نيم كاسه- كه همان كاسه كوچكتر باشد- نه تنها از ورود و نفوذ دود و گرد و غبار جلوگيري مي كرد بلكه كاسه بزرگ در جاهاي كاملاً مسطح چنان نيم كاسه را در بر مي گرفت كه حرارت محتوياتش تا مدتي به همان درجه و ميزان اوليه تقريباً باقي مي مانده است.
اكنون ببينيم ريشه و علت تسميه عبارت مثلي بالا چيست و چرا به صورت ضرب المثل درآمده است؟
به طوري كه مي دانيم در آشپزخانه ها معمولاً كاسه ها و قدحهاي بزرگ را وارونه قرار نمي دهند بلكه آنها را در جاهاي مخصوص و معين به شكل و هيئت معمولي پهلوي همديگر مي گذارند و كاسه هاي كوچك و كوچكتر را يكي پس از ديگري در درون آنها جاي مي دهند. يا اينكه براي زيبايي و دكوراسيون آشپزخانه آنها را به شكلي كه قاعده به سمت ديوار و رويشان به سمت بيننده باشد قرار مي دهند.
پس با اين توصيف و توضيح اجمالي، اگر احياناً ديده شود كه كاسه بزرگي در آشپزخانه يا سردابه ها و زيرزميني به شكل و هيئت غيرمتعارف يعني وارونه روي زمين قرار گرفته است يا وضع غيرطبيعي حاكي از اين خواهد بود كه:
زير كاسه نيم كاسه اي است تا محتويات آن نيم كاسه يعني كاسه كوچكتر، از نفوذ دود و گرد و خاك و دستبرد حيوانات موذي و مزاحم محفوظ بماند. از آنجا كه بيننده فقط كاسه بزرگ را مي ديد و وجود نيم كاسه و محتوياتش در زير كاسه بر او مجهول بوده است لذا هر عملي كه سرپوش عملي ديگر بوده جنبه گول و فريب و نيرنگ پيدا مي كرده است اصطلاحاً گفته مي شود:«زير كاسه نيم كاسه اي است.» و اين عبارت به مروز زمان به صورت ضرب المثل درآمده تمام طبقات از معاني و مفاهيم مجازي آن در موارد مقتضي استفاده و استناد مي كرده اند.